एम. एफ. हुसैन यांच्या तब्बल 25 चित्रांचा होणार लिलाव, ‘इतकी’ रक्कम उभी राहण्याचा आयोजकांचा अंदाज

आधुनिक काळातील जगातील सर्वात प्रसिद्ध चित्रकारांपैकी एक असलेल्या एम. एफ. हुसैन यांच्या जवळपास दोन डझन चित्रांचा पुढील आठवड्यात पहिल्यांदाच लिलाव केला जाणार आहे.

एम. एफ. हुसैन म्हणजे कलेच्या दुनियेतील एक ख्यातनाम आणि आदरणीय नाव. 12 जून 2025 ला एम एफ हुसैन यांच्या 25 दुर्मिळ चित्रांची मुंबईतील कला दालनात विक्री होणार आहे. दोन दशकांहून अधिक काळांपूर्वी एम. एफ. हुसैन यांनी ही चित्र काढली होती.

सर्वसामान्य लोकांना पहिल्यांदाच या चित्रांची झलक पाहायला मिळणार आहे. 2008 पासून ही चित्रं बँकेच्या तिजोरीत ठेवण्यात आली होती.

एका प्रसिद्ध व्यावसायिकानं बँकेचं कर्ज बुडवलं होतं, या आरोपाखाली अधिकाऱ्यांनी ती चित्र जप्त केली होती आणि बँकेच्या तिजोरीत बंद केली होती.

“एकप्रकारे या चित्रांनी एक वर्तुळ पूर्ण केलं आहे,” असं दादीबा पुंडोल म्हणतात.

पुंडोल हे पुंडोल आर्ट गॅलरी या प्रसिद्ध कला दालनाचे संचालक आहेत. याच आर्ट गॅलरीमध्ये एम. एफ. हुसैन यांच्या या दुर्मिळ चित्रांचा लिलाव होणार आहे.

हुसैन यांनी त्यांच्या अनेक चित्रांसाठी या गॅलरीचा वापर स्टुडिओ म्हणून केला होता. त्यात 100 महत्त्वाकांक्षी चित्रांच्या मालिकेचा हा एक भाग होता. जी मालिका त्यांना कधीच पूर्ण करता आली नाही.

एम. एफ. हुसैन यांचा उल्लेख अनेकदा “भारताचे पिकासो” असं केलं जायचं.

ते भारतातील सर्वांत प्रसिद्ध आणि वादग्रस्त कलाकारांपैकी एक होते. त्यांच्या कलाकृतींनी, चित्रांनी लाखोंची कमाई केली.

मात्र त्यांच्या बेधडक, धाडसी विषयांवरील चित्रांवर अनेकदा टीकादेखील झाली. 2011 मध्ये वयाच्या 95 वर्षी या महान चित्रकाराचं निधन झालं.

पुंडोल गॅलरीमध्ये या 25 चित्रांना ‘एम एफ हुसैन: ॲन आर्टिस्ट्स व्हिजन ऑफ द XX सेंच्युरी’ या शीर्षकाखाली सादर केलं जाणार आहे.

या 25 चित्रांमध्ये तंत्रज्ञान, राजकारण आणि संस्कृतीने आकार घेतलेल्या परिवर्तनकारी शतकाबद्दल एम एफ हुसैन यांना काय वाटत होतं, त्यांचा दृष्टीकोन काय होता, याची झलक पाहायला मिळते.

पुंडोल यांचा अंदाज आहे की या लिलावातून 2.9 कोटी डॉलर्सपर्यंतची (अंदाजे 257 कोटी रुपये) कमाई होऊ शकते.

ते चित्र लिलावात विक्री झालेली सर्वात महागडी भारतीय कलाकृती ठरलं आहे. त्यानंतर काही महिन्यांनी एम एफ हुसैन यांची चित्रे लिलावाला आली आहेत.

कॅनव्हासवरील रंगवलेली ही तैलकृती जवळपास पाच दशकं नॉर्वेजियन हॉस्पिटलच्या भिंतीची शोभा वाढवत होतं. कलाजगत त्याला विसरलं होतं.

2013 लिलाव करणाऱ्या फर्मला याबाबत कळलं आणि हे चित्र पुन्हा प्रकाशझोतात आलं.

आता मुंबईत लिलाव होणाऱ्या चित्रांना लिलावात त्याच प्रकारची किंमत मिळेल का, याबाबत अनेकांना उत्सुकता आहे.

एम एफ हुसैन यांनी 2000 च्या दशकाच्या सुरुवातीला मोठ्या उत्साहानं आणि ऊर्जेनं या चित्रांवर काम करण्यास सुरुवात केली होती, असं पुंडोल सांगतात.

“ते चित्र काढत असताना कोणतीही गोष्ट त्यांनी विचलित करू शकत नव्हती. त्यांच्या आजूबाजूला काय घडतं आहे याचा त्यांना काहीही फरक पडत नव्हता,” असं ते पुढे सांगतात.

2004 मध्ये हुसैन यांनी मुंबईतील एका व्यावसायिकाला अब्जावधी रुपयांच्या कराराचा पहिला हप्ता म्हणून 25 चित्रं विकली होती.

किशोर सिंह, एम एफ हुसैन: द जर्नी ऑफ अ लिजंड या पुस्तकाचे लेखक आहेत. त्यांनी इंडियन एक्सप्रेस या वृत्तपत्रात हुसैन यांच्या या कराराबद्दल लिहिलं होतं.

“हुसैन इतर कलाकारांचा हेवा करत नव्हते, मात्र ते स्पर्धात्मकतेनं चित्र काढायचे,” असं सिंह लिहितात.

ते नमूद करतात की तैयब मेहता यांच्या काली (भारतीय देवी) या चित्रानं 2002 मध्ये भारतातील सर्वात महागड्या चित्राचा विक्रम केला होता. त्यावेळेस हे चित्र 1.5 कोटी रुपयांना विकलं गेलं होतं. त्यानंतर हुसैन यांनी त्याचा हा करार केला होता.

हुसैन यांनी चित्रांच्या या मालिकेसाठी गुरू स्वरूप श्रीवास्तव या व्यावसायिकाशी अब्जावधी रुपयांचा करार केला होता.

प्रसारमाध्यमांनी त्याला “भारतातील सर्वांत मोठा कला करार” असं म्हटलं होतं. त्यामुळे फारसे परिचित नसलेले श्रीवास्तव कलाकृतींचा संग्रह करणारे सेलिब्रिटी म्हणून एका रात्रीत प्रसिद्ध झाले होते.

दोन वर्षांनी, सीबीआय या गुन्ह्यांच्या तपास करणाऱ्या भारतातील सर्वोच्च संस्थेनं श्रीवास्तव यांच्या व्यवसायाचा तपास करण्यास सुरूवात केली.

सीबीआयचा आरोप होता की श्रीवास्तव आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी सरकारी पाठबळ असलेल्या कृषी संस्थेकडून घेतलेल्या कर्जाच्या रकमेचा गैरवापर केला आहे.

सीबीआयनं आरोप केला होता की श्रीवास्तव यांनी कर्ज म्हणून घेतलेली रक्कम रिअल इस्टेट, म्युच्युअल फंड आणि हुसैन यांच्या चित्रांच्या खरेदीसाठी वळवली होती. श्रीवास्तव आणि त्यांच्या कंपनीनं हे सर्व आरोप फेटाळले होते. हे प्रकरण न्यायालयात आहे.

2008 मध्ये एका ट्रिब्युनलनं सरकारचं पाठबळ असलेल्या त्या कृषी संस्थेला श्रीवास्तव यांची एक अब्ज रुपयांची मालमत्ता जप्त करण्याची परवानगी दिली. यात हुसैन यांच्या त्या 25 चित्रांचाही समावेश होता.

गेल्या वर्षी फेब्रुवारीमध्ये, एका न्यायालयानं कर्जाचा काही भाग वसूल करण्यासाठी म्हणून त्या चित्रांचा लिलाव करण्याचा मार्ग मोकळा केला. अशाप्रकारे कित्येक वर्षांनी बँकेच्या तिजोरीतून बाहेर पडून ही 25 चित्रं अखेर प्रकाशझोतात आली आहेत.

2018 मध्ये श्रीवास्तव यांनी लेखक आणि पत्रकार तारा कौशल यांना एक मुलाखत दिली होती. त्यात त्यांनी हुसैन यांच्याबरोबर रखडलेल्या त्या कराराबद्दल सांगितलं होतं.

श्रीवास्तव म्हणाले की, “पहिली 25 चित्रं विकून उरलेल्या चित्रांसाठी हुसैन यांना पैसे देण्याची योजना मी आखली होती. मात्र कायदेशीर गुंतागुंतीमुळे ते शक्य झालं नाही.”

“हुसैन यांनी 2008 मध्ये मला फोन केला आणि सांगितलं की लंडन आणि पॅरिसमध्ये चित्रं तयार आहेत आणि आधीच ठरलेल्या किमतीत ती खरेदी करावीत. मात्र माझ्याकडे पैसे नव्हते. ही बाब त्यांच्या लक्षात आली.”

ज्या व्यक्तीला भारतातील उच्चभ्रू कला वर्तुळात जवळपास कोणीच ओळखत नव्हतं, अशा व्यक्तीला हुसैन यांनी त्यांची चित्रं विकायचं का ठरवलं, असा प्रश्न विचारल्यावर पुंडोल म्हणतात, “जोपर्यंत त्यांची चित्र विकली जात होती, तोपर्यंत त्यांना याची पर्वा नव्हती.”

हुसैन यांना त्या अयशस्वी किंवा पूर्णत्वास न गेलेल्या कराराबद्दल किंवा त्यांच्या 20 व्या शतकाबद्दलच्या चित्रांच्या या अपुऱ्या मालिकेबद्दल काय वाटलं, हे कळण्याचा कोणताही मार्ग नाही. मात्र ही घटना त्यांच्या धाडसी, बेधडक कारकीर्दीतील एक लक्षणीय बाब आहे.

या मालिकेतील या 25 चित्रांमध्ये 20 व्या शतकातील प्रमुख घटना आणि सामाजिक दृष्टीकोन, धारणा यांचं प्रतिबिंब उमटतं. त्यातून हुसैन यांची धाडसी शैली समोर येते. या चित्रांमध्ये कॅनव्हासवर जिवंत अॅक्रिलिक रंग उमटलेले आहेत.

एका चित्रात एक असंभाव्य गट एका बाकड्यावर गप्पा मारत असल्याचं चित्रण आहे. हे हुसैन यांच्या जागतिक शक्तींमध्ये शांततापूर्व संवाद आणि सहअस्तित्व असावं, या आवाहनाचं प्रतीक आहे.

आणखी एका चित्रात चार्ली चॅप्लिन आणि रॉकेटचं प्रक्षेपण एकत्र दाखवलं आहे. त्यातून हुसैन सामाजिक आणि आर्थिक विषमता आणि सरकारांकडून केला जाणारा अफाट खर्च यामधील विसंगती अधोरेखित करतात.

चार्ली चॅप्लिनदेखील त्यांच्या चित्रपटातून ही विसंगती मांडायचे. या चित्रातून हुसैन यांनी चॅप्लिन यांना जणू आदरांजलीच वाहिली आहे.

आणखी एका चित्रात गरिबीशी झुंजणारं जग, खंदकांमध्ये असणारे सैनिक आणि दुसरं महायुद्धं, देशाची फाळणी आणि होलोकॉस्ट (ज्यू लोकांवरील अत्याचार) यासारख्या संकटांना, शोकांतिकांना तोंड देणारी मानवता हुसैन यांनी दाखवली आहे.

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन)