घरच्या घरी जाणून घ्या तुमचा फिटनेस, त्यासाठी आवश्यक ‘रिॲक्शन टाइम’ म्हणजे काय?

तुमच्या ‘रिअ‍ॅक्शन टाइम’ किंवा प्रतिक्रिया देण्याच्या वेळेवरून तुमच्या आरोग्याविषयी आश्चर्यकारक माहिती समोर येऊ शकते. अगदी तुमच्या मेंदूच्या आरोग्यापासून ते तुमचा अकाली मृत्यू होण्याच्या धोक्यापर्यंत अनेक गोष्टी त्यातून समोर येतात.

रिअ‍ॅक्शन टाइम म्हणजे एखाद्या गोष्टीला शारीरिक कृतीनं प्रतिसाद देण्याची आपली क्षमता.

आपलं वय जसजसं वाढत जातं, तसतसा आपला रिअ‍ॅक्शन टाइम किंवा प्रतिक्रिया देण्याचा कालावधी धीमा होत जातो. वयाच्या 30 शी नंतर अ‍ॅथलेटिक कामगिरीत किंवा शारीरिक तंदुरुस्तीत घसरण होण्यामागचं हे एक कारण असतं.

वैज्ञानिकांना असं आढळून आलं आहे की, सरासरी रिअ‍ॅक्शन टाइम असल्यास आपला मेंदू अजूनही चांगल्या स्थितीत आहे किंवा चांगल्या प्रकारे कार्यरत आहे, हे दिसून येतं. अगदी आपल्या आयुष्याच्या शेवटच्या दशकातदेखील मेंदू चांगल्या स्थितीत आहे हे त्यातून दिसतं.

“वय वाढण्याचे परिणाम प्रत्यक्षात येण्यापूर्वीच काही लोकांमध्ये गोष्टी अधिक वेगाने घडतात,” असं सिमॉन कॉक्स म्हणतात. ते स्कॉटलँडमधील एडिंबर्ग विद्यापीठात मेंदू आणि आकलन क्षमतेचं वृद्धत्व या विषयाचे प्राध्यापक आहेत.

ते पुढे म्हणतात, “रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये घट होत जाणं, हे कदाचित वृद्धत्वं वाढत जाण्याचं किंवा वयोमानापरत्वे क्षमतांचा ऱ्हास होत असल्याचं दाखवतं. हा एक संकेत आहे, ज्यातून आपल्याला अनेक जैविक व्यवस्थांच्या एकत्रित कार्याबद्दल बरंच कळतं.”

यातील मूल्यांकनाचा एक सोपा प्रकार म्हणजे एक सुप्रसिद्ध प्रयोग. तो ‘रूलर ड्रॉप टेस्ट’ या नावानं ओळखला जातो. हा करताना तुम्हाला तुमच्या कुटुंबातील एखाद्या सदस्याची किंवा मित्राची मदत घ्यावी लागेल. तसंच एक रूलर म्हणजे फूटपट्टीदेखील लागेल.

ती फुटपट्टी 7.5 सेमीपेक्षा कमी अंतरावर पकडली गेली तर तो उत्तम रिअॅक्शन टाइम मानला जातो. रिअ‍ॅक्शन टाइम सरासरीपेक्षा चांगली असेल तर ती फूटपट्टी 7.5 – 15.9 सेमी अंतरावर पकडली जाते.

सरासरी रिअ‍ॅक्शन टाइम असेल तर ते अंतर 15.9-20.4 सेमी असतं. सरासरीपेक्षा कमी रिअ‍ॅक्शन टाइम असेल तर ते अंतर 20.4 सेमीपेक्षा अधिक असतं. फारच खराब रिअ‍ॅक्शन टाइम असल्यास ते अंतर 28 सेमीपेक्षा अधिक असतं.

एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूसंदर्भातील एकूण जोखमीबाबत हे मूल्यांकन महत्त्वाचं आहेच, मात्र त्याचबरोबर विशिष्ट आजारांमुळे मृत्यू होण्याच्या जोखमीमध्ये देखील त्याचा संबंध आहे. यात कोरोनरी हार्ट डिसीज (हृदयातील धमन्या ब्लॉक होणं), स्ट्रोक आणि श्वसनाचे आजार यांचा समावेश आहे.

एखाद्या व्यक्तीचा रिअ‍ॅक्शन टाइम कमी होण्याची शक्यता, स्वतंत्रपणे जगण्याची क्षमता गमावणं आणि डिमेन्शियाची (विचार करण्याची, आकलन करण्याची क्षमता गमावणं) सुरूवात होण्याशी देखील संबंधित असतो.

अर्थात कॉक्स यांच्या मते, रिअ‍ॅक्शन टाइम एकदाच मोजल्यामुळे त्यातून फारसं काही समोर येत नाही. कारण एका व्यक्तीचा रिअ‍ॅक्शन टाइम आणि दुसऱ्या व्यक्तीचा रिअ‍ॅक्शन टाइम यात लक्षणीय बदल होतो.

यासाठी लिंग ते अनुवांशिकता, शारीरिक तंदुरुस्ती, जीवनशैली आणि अगदी व्यक्तिमत्वाचा प्रकार यासारखे घटक कारणीभूत असतात.

कॉक्स नमूद करतात की, यात अधिक महत्त्वाची बाब ही आहे की एकाच चाचणीसंदर्भात कालांतरानं तुमच्या कामगिरीची तुलना केली तर तुमच्या रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये किती बदल होतो.

उदाहरणार्थ- एका दशकभराच्या कालावधीत दरवर्षी ही चाचणी केल्यास आणि त्यात रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये लक्षणीय घट होते आहे की नाही हे पाहणं महत्त्वाचं ठरेल.

कॉक्स नमूद करतात त्यानुसार, आपली प्रतिक्रिया देण्याची क्षमता एकमेकांशी जोडलेल्या संदेश वहन व्यवस्थेच्या जाळ्यावर अवलंबून असते.

या संदेश वहन व्यवस्था म्हणजे आपण किती चांगल्या प्रकारे पाहू शकतो, ऐकू शकतो किंवा अगदी वास घेऊ शकतो; आपले डोळे आणि कान यांच्याकडून माहिती मिळाल्यावर आपला मेंदू किती चटकन त्यावर प्रतिक्रिया देऊ शकतो आणि त्याला प्रतिसाद देत संदेश देऊ शकतो. आपले मज्जातंतू, स्नायू आणि स्नायूंना हाडांशी जोडणाऱ्या नसा, किती चटकन आपल्या मेंदूनं त्यांना सांगितलेली कृती करतात. या सर्व गोष्टींचा समावेश संदेश वहनाच्या व्यवस्थेत असतो.

“या सर्व गुंतागुंतीच्या गोष्टींवर वयोमानाचा परिणाम होऊ शकतो. अर्थात सर्वच लोकांमध्ये हा परिणाम समान प्रमाणात होतो असं नाही,” असं कॉक्स म्हणतात.

रूलर ड्रॉप टेस्टमध्ये जी प्रतिक्रिया दिली जाते, त्यात दोन घटक आहेत. एक म्हणजे फूटपट्टी वरून खाली येते आहे याबाबत लगेचच मूल्यांकन करण्याची आपल्या मेंदूची क्षमता आणि दुसरा म्हणजे आपल्या मेंदूनं सूचना दिल्यानंतर किती वेगानं आपलं शरीर काम करू शकतं.

संशोधकांना असं दिसून आलं आहे की यातील पहिल्या घटकात घट होण्यास मध्यमवयातच सुरूवात होते. यात आपल्या मेंदूच्या संदेशानुसार काम करण्याच्या आपल्या शारीरिक क्षमतेत घट होते.

त्यामुळेच असं दिसून येईल की ती फूटपट्टी पडत असल्याचं आपल्या मेंदूच्या मिलिसेंकदातच लक्षात येईल, मात्र ती फूटपट्टी पकडण्यासाठी शरीराला थोडा वेळ लागतो.

अला अहमद, कोलोरॅडो बोल्डर विद्यापीठात बायोमेडिकलच्या प्राध्यापक आहेत. त्यांना आढळून आलं की आपलं वय जसं वाढत जातं, तसं आपला रिअ‍ॅक्शन टाइम आपल्या मेंदूऐवजी आपल्या एकंदरीतच शारीरिक आरोग्यावर अधिक अवलंबून असतो.

अला अहमद म्हणतात, की जलदरितीनं आकुंचन पावणाऱ्या आपल्या स्नायूंच्या तंतूमुळे आपण चटकन शारीरिक प्रतिसाद द्यायला सक्षम असतो. मात्र स्नायूंचे हे तंतू कमी झाल्यामुळे किंवा आपल्या मायटोकाँड्रिया – आपल्या पेशीतील ऊर्जा निर्माण करणारे घटकांचं काम कमी झाल्यामुळे आपण हालचाल करण्यास सक्षम राहात नाही.

“वेगानं हालचाल करणं हे वृद्धांसाठी त्रासदायक किंवा हानिकारक ठरू शकतं. त्यामुळे ते प्रामुख्यानं वेगानं प्रतिक्रिया देण्यावर अवलंबून असतात,” असं अला अहमद म्हणतात.

त्याच वेळी, आपण तुलनेनं निरोगी राहिलो तर, आपला मेंदू आणि मध्यवर्ती मज्जासंस्था आपल्या आयुष्याच्या उत्तरार्थात अधिक चांगल्या प्रकारे काम करू शकते. मॅथ्यू पेन युकेमधील लॉफबरो विद्यापीठात बायोमेकॅनिक्सचे प्राध्यापक आहेत.

मॅथ्यू पेन यांच्या मते, वैज्ञानिकांनी या गोष्टीचं मूल्यांकन केलं आहे. त्यासाठी त्यांनी मोठ्या आवाजाला प्रतिसाद देताना निरोगी प्रौढ किंवा वृद्ध लोकांच्या पायाच्या घोट्यातील ‘स्टार्टल रिफ्लेक्स’ मोजमाप केलं.

या अभ्यासातून आलेल्या निष्कर्षांमधून असं दिसून आलं आहे की, आवाजाला प्रतिसाद देण्याची त्यांच्या मेंदूच्या क्षमता आणि ‘हालचाल करा’ हा संदेश घोट्याला पाठवण्याची क्षमता तुलनेनं अबाधित राहते.

मॅथ्यू पेन म्हणतात, “निरोगी वृद्ध लोकांमध्ये मज्जासंस्था तितकी खराब नसते. पूर्णपणे स्टार्टल रिफ्लेक्सवर अवलंबून राहत ते अजूनही इतक्या लवकर प्रतिक्रिया देऊ शकतात की चुकीची किंवा घाईची सुरूवात केली म्हणून ऑलिंपिकमधून अपात्र ठरू शकतात. मात्र ते ब्लॉक्समधून चटकन बाहेर पडू शकणार नाहीत.”

रूलर टेस्टप्रमाणेच रिअ‍ॅक्शन टाइमचं, ‘ह्युमन बेंचमार्क रिअ‍ॅक्शन टाइम टेस्ट’ या सोप्या कॉम्प्युटर गेमद्वारे मूल्यांकन केलं जाऊ शकतं. यात लाल बॉक्स हिरवा होण्याची वाट पाहिली जाते आणि त्यानंतर शक्य होईल तितक्या वेगानं त्यावर क्लिक केलं जातं.

संदेशवहन प्रणाली बिघडल्यामुळे तसंच मेंदूची निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होत गेल्यामुळे कालांतरानं कामगिरी खूपच ढासळत जाते.

गेल्या वर्षी करण्यात आलेल्या एका अभ्यासात असं आढळून आलं की, पॅटर्नना प्रतिसाद देताना आणि पाहताना दृश्य संवेदनशीलता कमी होणं, हे डिमेन्शियाच्या सुरुवातीच्या लक्षणांपैकी एक असू शकतं. लक्षणं सुरू होण्यापूर्वी दशकभरापूर्वी ते सुरू होतं.

कॉक्स म्हणतात, “वयोमानानुसार, मेंदूच्या पांढऱ्या पदार्थामधील मज्जातंतू कमी कार्यक्षमतेनं संदेश वहन करू शकतात. त्याचा परिणाम होत माहितीवर प्रक्रिया होणं मंदावतं.”

“प्रतिसाद देण्याचा निर्णय घेतल्यानंतर, तो संदेश वेगानं पाठवण्यासाठी, तुमच्या मेंदूला तुमच्या शरीरातील स्नायूशी जोडणारे मज्जातंतू, चांगल्या स्थितीत असणं आवश्यक असतं. वयोमानाप्रमाणे ते देखील वृद्ध होतात.”

आरोग्यातील ही घसरण कमी करण्यासाठी किंवा रोखण्यासाठी आपण सर्वजण काही गोष्टी करू शकतो. मॅथ्यू पेन यासाठी ‘ड्युएल टास्क ट्रेनिंग’ म्हणजे ‘दुहेरी कृती प्रशिक्षण’ सुचवतात.

यामध्ये मेंदू आणि शरीरामध्ये ताळमेळ साधण्यासाठी एकाच वेळी शारीरिक हालचाल आणि आकलनाशी संबंधित प्रशिक्षणात्मक कृतींचा समावेश असतो.

उदाहरणार्थ-डोकं एका बाजूनं दुसऱ्या बाजूला वळवत चालणं किंवा वर्णमाला वाचताना एका पायावर उभं राहणं किंवा बॉलशी खेळत असताना तोंडानं उच्चारण करणं.

टीव्ही स्क्रीन किंवा टॅबद्वारे फिटनेस वर्गात भाग घेणं, यासारख्या गोष्टी केल्यामुळे देखील तुमच्या रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये सुधारणा करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतात.

“यामुळे उत्तेजना जाणण्याची आणि अर्थपूर्ण समन्वयानं हालचाली करत प्रतिसाद देण्याची क्षमता सुधारते,” असं पेन म्हणतात.

कॉक्स म्हणतात की वयस्कर किंवा वृद्ध झाल्यावर एखादा खेळ खेळणं सुरू ठेवणं, निवृत्तीनंतर एखादं वाद्य शिकणं किंवा बोर्ड गेमसारख्या बौद्धिक कामांमध्ये व्यस्त राहणं याचा आपल्या रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये फायदा होऊ शकतो.

कॉक्स म्हणतात, “चटकन प्रतिसादांची आवश्यकता असलेल्या खेळांमुळे मेंदू आणि शरीर या दोन्हींच्या क्षमतेत वाढ करून रिअ‍ॅक्शन टाइममध्ये सुधारणा होऊ शकते.”

“सामान्यपणे सामाजिक-बौद्धिकदृष्ट्या अधिक व्यस्त राहिल्यामुळे गुंतागुंतीचा विचार करण्यासाठीच्या आकलन क्षमतेत घसरण होण्याची प्रक्रिया मंदावते.”

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन)