ગુજરાતના અસાઇત ઠાકરે જ્યારે પાટીદારની દીકરીને બચાવવા માટે મુસ્લિમ શાસક સામે બાથ ભીડી

આ વાત એ સમયની છે જ્યારે ગુજરાતમાં સમાજો જ્ઞાતિ-જાતિના ભેદભાવથી ભરેલા હતા અને ઘણા સમાજોમાં તો લોકો એક જ જ્ઞાતિમાં પણ ભેદભાવ રાખતા હતા.

13મી સદી આસપાસના ગુજરાતમાં સલ્તનતકાળની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી અને ગુજરાતના મુસ્લિમ શાસકોએ દિલ્હીના તુઘલક વંશની સામે બાંયો ચઢાવી હતી.

અલ્લાઉદ્દીન ખિલજી પછીના મુસ્લિમ શાસકોએ પોતાનો પ્રભાવ વધારવા માટે ગુજરાત પર વારંવાર ચઢાઈઓ કરી હતી અને તેના કારણે રાજ્યમાં ધાર્મિકસંઘર્ષનું પરિમાણ પણ ઉમેરાયું હતું.

આ સમયે જ્ઞાતિએ નક્કી કરેલા નિયમોને તોડવા એ એક સજા સમાન બની રહેતું અને જ્ઞાતિ બહાર લોકોને મૂકવામાં આવતા.

આવા જ એક સંઘર્ષનો સામનો ગુજરાતમાં ભવાઈના આદ્યસ્થાપક ગણાતા અસાઇત ઠાકરને કરવો પડ્યો હતો. જેમણે પાટીદારની દીકરીને મુસ્લિમ શાસકથી બચાવવા પોતાના વતનને છોડ્યું હતું અને સમાજના તિરસ્કારનો સામનો કર્યો હતો.

આ તિરસ્કાર અને આ ઘટના બાદ ગુજરાતને ‘ભવાઈ’ સ્વરૂપે લોકનાટ્યનું એક નવીન સ્વરૂપ મળ્યું.

અસાઇત ઠાકર મૂળે સિદ્ધપુરના નિવાસી હતા અને ઊંઝા ગામમાં ગોરપદું કરતા હતા. ત્યારે તેમના ઊંઝામાં તેમના યજમાન હેમાળા પટેલની યુવાન દીકરી ગંગાનું શિયળ જોખમમાં મૂકાયું હતું.

ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા ‘ગુજરાતના સાહિત્યનો ઇતિહાસ’ નામનું પુસ્તક પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં સુધાબહેન દેસાઈએ (ગ્રંથ-2, ખંડ-2) ભવાઈ વિશે લખ્યું છે.

તેઓ લખે છે, “પાટીદર યજમાનની દીકરીનું મુસ્લિમ વહીવટકર્તાએ (સરદાર) અપહરણ કર્યું હતું. જો ગંગા વધુ સમયમાં તેના કબ્જામાં રહે તો તેનાં શિયળ ઉપર જોખમ ઊભું થાય એમ હતું.”

“એટલે ગંગાને બચાવવા માટે અસાઇત ઠાકરે જાતે પ્રયત્ન હાથ ધર્યા અને મારતે ઘોડે સરદાર જહાનરોઝની છાવણીમાં પહોંચ્યા. જ્યાં તેમણે પોતાની સંગીતકળાથી સ્થાનિક મુસ્લિમ રાજકર્તાને રિઝવ્યા અને અપહરણ કરાયેલી કન્યાને છોડાવી.”

જોકે, કોઈકની ચડામણીથી કે સરદારને શંકા પડી કે અસાઇત અને ગંગા બંને એક જ જ્ઞાતિનાં નથી અને તેથી તેમણે ગંગાના હાથે બનાવેલું ભોજન જમવા માટે અસાઇતને કહ્યું.

એ સમયે ગુજરાતી સમાજમાં જ્ઞાત-જાતના ભેદભાવ અને આભડછેટ વ્યાપકપણે પ્રચલિત હતાં. સરદારને લાગ્યું કે જો બંને એક જ જ્ઞાતીનાં નહીં હોય તો અસાઇત ગંગાના હાથે બનાવેલું ભોજન જમશે નહીં.

જોકે, અસાઇત ઠાકરે કોઈપણ જાતનો સંકોચ રાખ્યા વગર ગંગાના હાથે બનેલું ભોજન લીધું એટલે મુસ્લિમ સરદારે બંનેને જવાં દીધાં.

કેશવરામ કાશીરામ (કે.કા.) શાસ્ત્રીએ તેમના પુસ્તક ‘કવિચરિત’માં અસાઇત ઠાકરના જીવન ઉપર પ્રકાશ પાડ્યો છે, જેમાં તેમણે ઉપરોક્ત ઘટનાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેઓ લખે છે:

અસાઇતના પિતાનું નામ રાજારામ હતું. તેઓ યજુર્વેદી ભારદ્વાજ ગોત્રના ઔદિચ્ચ બ્રાહ્મણ હતા.

તેઓ સરદારનું નામ જહાનરોઝ હોવાનું નોંધે છે સાથે જ તે અલ્લાઉદ્દીન ખીલજી નહીં, પરંતુ એ પછીના કોઈ સુલતાનનો સરદાર હોવાનું અવલોકે છે.

અસાઇત ઠાકર પાટીદાર કન્યા સાથે ભોજન લે છે એવી વાત સિદ્ધપુરના જ્ઞાતિસમૂહમાં ફેલાઈ ગઈ એટલે નાતીલાઓએ અસાઇતને નાત બહાર કાઢી મૂક્યા અને તેમની સાથે નાતીલાઓએ કોઈ પણ પ્રકારનો સંબંધ ન રાખવા ફરમાન કર્યું.

નાતની બહાર કાઢી મુકાયેલા અસાઇત ઠાકર સમાજનના બંધનોથી કંટાળી ગયા અને પોતાના ત્રણ દીકરા માંડણ, જયરાજ અને નારણ સાથે સિદ્ધપુરનો ત્યાગ કર્યો.

પોતાના વતનને છોડ્યા બાદ અસાઇત પરિવાર સાથે હાલ મહેસાણામાં આવેલા ઊંઝા પહોંચ્યા જ્યાંનું તેઓ ગોરપદું કરતા હતા.

જેમની દીકરીને તેમણે બચાવી હતી તે હેમાળા પટેલે તેમના રહેવા સહિત દરેક પ્રકારની અનુકૂળતા કરી આપી. સાથે જ તામ્રપત્ર પર કડવા પાટીદાર તરફથી વંશપરંપરાના અમુક હક્ક પણ લખી આપ્યા.

ગુજરાતી સમાજના અભ્યાસુ ગૌરાંગ જાનીના જણાવ્યા પ્રમાણે, “20મી સદીની શરૂઆત સુધી ગુજરાતી સમાજમાં જ્ઞાતિ-જાતિ અને ભોજન સમયે આભડછેટનું ચલણ અને દાખલા જોવા મળે છે.”

“કઈ જ્ઞાતિની વ્યક્તિ અન્ય કઈ જાતિની વ્યક્તિ સાથે જમી શકે કે ન જમી શકે તે અંગે નિયમો અને રૂઢિઓ પ્રવર્તમાન હતા.”

“એટલું જ નહીં, બ્રાહ્મણ સહિત અનેક જ્ઞાતિમાં પણ પેટાજ્ઞાતિઓ છે. જેમાં પણ કઈ પેટાજ્ઞાતિ અન્ય કઈ પેટાજ્ઞાતિ સાથે જમી શકે કે ન જમી શકે તેના વિશે નિયમો હતા.”

ગૌરાંગ જાની ઉમેરે છે, “જ્ઞાતિજનો ઉપર વર્ચસ્વ જાળવી રાખવા અને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે દંડ, જ્ઞાત જમાડવી કે જ્ઞાતબહાર કરવા જેવા નિયમો બનાવવામાં આવ્યા હતા.”

અસાઇત ઠાકરે હેમાળા પટેલે આપેલી જમીન ઉપર ત્રણ દીકરા માટે ત્રણ ઘર બાંધ્યાં એટલે તેઓ ‘ત્રણ ઘરા’ કે ‘તરગાળા’ તરીકે ઓળખાયા.

ગુજરાતનો ઇતિહાસમાં સંપાદકો રસિકલાલ પરીખ અને હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી લખે છે, ‘હંસાઉલિ’ કાવ્યની હસ્તપ્રત ઉપલબ્ધ છે. જેના આધારે અસાઇત ઠાકર વિક્રમ સંવત (1427) એટલે કે ઈ.સ. 1371ની આસપાસ થઈ ગયા હોવાનું માનવામાં આવે છે.

તેઓ ચૌદમી સદીની છેલ્લી ત્રણ પચ્ચીસીને અસાઇત ઠાકરના સમયગાળા તરીકે અનુમાને છે. (ભાગ-7, પેજ 387-’88)

અમદાવાદ ઔદીચ્ચ સહસ્ત્ર બ્રાહ્મણ ઍજ્યુકેશન સોસાયટી વતી શંકરલાલ જાનીએ ‘સ્મૃતિ-ગ્રંથ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે.

જેમાં તેમણે ઔદીચ્ચ બ્રાહ્મણ, તેની હસ્તીઓ અને તેમને અસર કરતી મધ્યકાલીન તથા આધુનિક યુગની ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેમાં અસાઇત ઠાકર વિશે એક પ્રકરણ (પેજ 87થી 93) લખ્યું છે:

તેઓ અસાઇત ઠાકરને સારા કવિ, કથાકાર અને ઉત્તમ કોટિના ગાયક તરીકે ઓળખાવે છે અને લખે છે કે સિદ્ધપુરના સામાન્ય સમાજે પણ અસાઇત ઠાકરનો બહિષ્કાર કર્યો હતો.

અસાઇત ઊંઝા ગયા ત્યારે ત્યાંના બ્રાહ્મણોએ પણ તેમનો બહિષ્કાર કર્યો. ઊંઝામાં અસાઇતે અનેક કાવ્યો લખ્યાં અને લોકરુચિને અનુરૂપ નાટકો લખ્યાં.

જે કોઈપણ જાતના પડદા વગર ખુલ્લા મેદાનમાં લોકટોળાની વચ્ચે ભજવાતાં અને આ નાટકો ‘ભવાઈ’ તરીકે ઓળખાવાની શરૂઆત થઈ.

તેની ભજવણીમાં ભૂંગળ, કાંસીજોડા અને પખવાજનો ઉપયોગ થતો. આગળ જતાં તબલાં અને હાર્મૉનિયમ જેવાં વાદ્યો ઉમેરાયાં.

પરીખ અને શાસ્ત્રી લખે છે કે ‘ભૂંગળ વિના ભવાઈ થાય જ નહીં. સમગ્ર ભારતમાં પ્રચલિત તત્કાલીન વાદ્યોમાંથી ભૂંગળ જ એવું હતું કે જેનાથી સ્વર અને તાલ જાળવી શકાય.’ આ રીતે ગુજરાતમાં ભવાઈની શરૂઆત થઈ.