1965 ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ: ઘણાં વરસો પછી પાકિસ્તાની પાઇલટે ગુજરાતના પૂર્વ મુખ્ય મંત્રીના વિમાનને તોડી નાખવા બદલ અફસોસ વ્યક્ત કર્યો

19 સપ્ટેમ્બર 1965ની સવારે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી બળવંતરાય મહેતા વહેલા જ જાગી ગયા હતા.

10 વાગ્યે તેમણે એનસીસીની એક રેલીને સંબોધી. ભોજન માટે ઘરે પાછા ગયા અને બપોરે દોઢ વાગ્યે અમદાવાદ ઍરપૉર્ટ જવા માટે રવાના થઈ ગયા.

તેમની સાથે તેમનાં પત્ની સરોજબહેન, તેમના ત્રણ સહયોગી અને ‘ગુજરાત સમાચાર’ના એક પત્રકાર હતાં.

તેઓ જેવા ઍરપૉર્ટ પહોંચ્યા, તરત જ, ભારતીય હવાઈદળના પૂર્વ પાઇલટ જહાંગીર જંગુ એન્જિનિયરે તેમને સલામ કરી.

વિમાનમાં બેસતાં જ એન્જિનિયરે પોતાનું બ્રીચક્રાફ્ટ વિમાન સ્ટાર્ટ કર્યું. તેમણે 400 કિલોમીટર દૂર દ્વારકા પાસે મીઠાપુર જવાનું હતું, જ્યાં બળવંતરાય મહેતા એક રેલીમાં ભાષણ કરવાના હતા.

બીજી તરફ, સાડા ત્રણ વાગ્યાની આસપાસ, પાકિસ્તાનના મૌરીપુર ઍરબેઝ પર ફ્લાઇટ લેફ્ટનન્ટ બુખારી અને ફ્લાઇંગ ઑફિસર કૈસ હુસૈનને કહેવામાં આવ્યું કે ભુજની પાસે રડાર પર એક વિમાનની તપાસ કરે.

કૈસ હજુ તો ચાર મહિના પહેલાં જ અમેરિકાથી એફ 86 સેબરનો કોર્સ કરીને પાછા આવ્યા હતા. કૈસે બીબીસીને જણાવ્યું, “સ્ક્રેંબલની સાઇરન વાગ્યાની ત્રણ મિનિટ પછી મેં વિમાન સ્ટાર્ટ કર્યું. મારા બદીન રડાર સ્ટેશને મને સલાહ આપી કે હું વીસ હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ ઊડું. એ જ ઊંચાઈએ મેં ભારતની સરહદ પણ પાર કરી.”

“ત્રણ-ચાર મિનિટ પછી તેમણે મને નીચે આવવા કહ્યું. ત્રણ હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ મને એ ભારતીય વિમાન દેખાયું જે ભુજ તરફ જતું હતું. મેં તેને મિઠાલી ગામની ઉપર ઇન્ટરસેપ્ટ કર્યું. જ્યારે મેં જોયું કે તે સિવિલિયન વિમાન છે, ત્યારે મેં તરત જ તેના પર ફાયરિંગ શરૂ ન કર્યું. મેં અમારા કન્ટ્રોલરને રિપોર્ટ કર્યો કે તે નાગરિક વિમાન છે.”

“મેં એ વિમાનને એટલી નજીકથી જોયું કે હું તેનો નંબર પણ વાંચી શકતો હતો. મેં કન્ટ્રોલરને જણાવ્યું કે તેના પર વિક્ટર ટૅંગો લખેલું છે. તે આઠ સીટર વિમાન છે. જણાવો કે શું કરવાનું છે?”

“તેમણે મને કહ્યું કે, તમે ત્યાં જ રહો અને અમારી સૂચનાની રાહ જુઓ. રાહ જોતાં જોતાં ત્રણ-ચાર મિનિટ વીતી ગઈ. હું ઘણો નીચે ઊડી રહ્યો હતો, તેથી મને ચિંતા થતી હતી કે પાછા જતાં સમયે મારું ઈંધણ ખતમ ન થઈ જાય. પરંતુ, ત્યારે જ મને હુકમ મળ્યો કે તમે એ વિમાનને શૂટ કરી દો.”

પરંતુ કૈસે તરત એ વિમાનને શૂટ ન કર્યું. તેમણે ફરીથી કન્ટ્રોલ રૂમ સાથે એ વાતની ખાતરી કરી કે શું તેઓ ખરેખર ઇચ્છે છે કે એ વિમાનને તોડી પડાય.

કૈસ હુસૈન યાદ કરતાં કહે છે, “કન્ટ્રોલરે કહ્યું કે તમે તેને શૂટ કરો. મેં 100 ફૂટના અંતરેથી તેના પર નિશાન લઈને એક બર્સ્ટ ફાયર કર્યો. મેં જોયું કે તેની ડાબી પાંખમાંથી કોઈ વસ્તુ ઊડી છે. ત્યાર પછી મેં મારી સ્પીડ ધીમી કરી તેના પર થોડા લાંબા ફાયર કર્યા. પછી મેં જોયું કે તેના જમણા એન્જિનમાંથી જ્વાળા નીકળવા લાગી.”

“પછી તેણે નોઝ ઓવર કર્યું અને 90 ડિગ્રીની સ્ટીપ ડ્રાઇવ કરતું જમીન તરફ ગયું. જેવું તે જમીન સાથે ટકરાયું, તે આગના ગોળામાં ફેરવાઈ ગયું અને મને ત્યારે લાગ્યું કે વિમાનમાં બેઠેલા બધા લોકો માર્યા ગયા છે.”

કૈસ જણાવે છે કે, શૂટિંગ પહેલાં એ વિમાને તેમને વારંવાર સંકેત આપવાની કોશિશ કરી હતી કે તે એક નાગરિક વિમાન છે.

“જ્યારે મેં એ વિમાનને ઇન્ટરસેપ્ટ કર્યું ત્યારે તેણે પોતાની પાંખો હલાવવાનું શરૂ કર્યું, જેનો મતલબ થાય છે, હૅવ મર્સી ઑન મી. પરંતુ, પરેશાની એ હતી કે અમને શંકા હતી કે તે સરહદની આટલી નજીક ઊડી રહ્યું છે, ક્યાંક તે ત્યાંની તસવીરો તો નથી લઈ રહ્યું ને?”

“બળવંતરાય મહેતાનો તો કોઈને વિચાર જ ન આવ્યો કે તેઓ અને તેમનાં શ્રીમતી અને છ-સાત સાથીદારો વિમાનમાં હશે. એવી પણ કોઈ પદ્ધતિ નહોતી કે રેડિયો દ્વારા એ જાણી શકાય કે એ વિમાનમાં કોણ છે?”

પાકિસ્તાનના એક ઉડ્ડયન ઇતિહાસકાર કૈસર તુફૈલ લખે છે, “ભારત અને પાકિસ્તાન બંનેએ 1965 અને 1971નાં બંને યુદ્ધમાં લશ્કરી કાર્યો માટે નાગરિક વિમાનોનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તેથી દરેક વિમાનની લશ્કરી ક્ષમતાઓનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવી રહ્યું હતું.”

“માત્ર સંયુક્ત રાષ્ટ્ર અને રેડ ક્રૉસનાં વિમાનોમાં તેમની ઓળખ મોટી મોટી દેખાય છે. તે સમયના ઉડ્ડયન કાયદામાં આ પ્રકારની ભૂલ ન કરવા માટે કશી જોગવાઈ નહોતી. આખરે, 1977માં તેને જિનેવા કન્વેન્શનનો ભાગ બનાવવામાં આવી.”

તે દિવસે સાંજે 7:00 વાગ્યાના બુલેટિનમાં આકાશવાણીએ જાહેર કર્યું કે એક પાકિસ્તાની વિમાને ભારતના એક નાગરિક વિમાનને તોડી પડ્યું છે, જેમાં ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી બળવંતરાય મહેતા હતા.

પીવીએસ જગનમોહન અને સમીર ચોપડા પોતાના પુસ્તક ‘ધ ઇન્ડિયા પાકિસ્તાન ઍર વૉર ઑફ 1965’માં લખે છે, “નલિયાના મામલતદારને ક્રૅશ સાઇટે મોકલવામાં આવ્યા. ત્યાં તેમને ગુજરાત સમાચારના પત્રકારનું બળી ગયેલું ઓળખપત્ર મળ્યું.”

“ઘણા સવાલના જવાબ હજુ સુધી નથી મળ્યા શક્યા, જેવા કે, એસ્કૉર્ટ વિમાન વગર જ વિમાનને યુદ્ધની જગ્યાએ શા માટે જવા દીધું? શું વિમાન ભારતીય વાયુસેનાની જાણકારી વગર ગયું હતું?”

ચાર મહિના પછી આ સમગ્ર મામલાનો તપાસ રિપોર્ટ આવ્યો. તેના અનુસાર, “મુંબઈના વાયુસેના વહીવટી તંત્રએ મુખ્ય મંત્રીના વિમાનને ઊડવાની મંજૂરી નહોતી આપી. જ્યારે ગુજરાત સરકારે દબાણ કર્યું ત્યારે વાયુસેનાએ કહ્યું કે જો તમે જવા જ માગતા હો, તો પોતાના જોખમે ત્યાં જાઓ.”

આ પહેલો પ્રસંગ હતો કે ભારત અને પાકિસ્તાનના યુદ્ધ દરમિયાન એક નાગરિક વિમાનને નિશાન બનાવવામાં આવ્યું હતું.

બળવંતરાય મહેતા ભારતના પહેલા રાજકારણી હતા જેઓ સરહદ પરની એક સૈનિક કાર્યવાહીમાં મૃત્યુ પામ્યા હતા.

વિમાનના પાઇલટ જહાંગીર એન્જિનિયરનો પરિવાર તે સમયે દિલ્હીમાં રહેતો હતો. તેમનાં પુત્રી ફરીદાસિંહને સૌથી પહેલાં એ સમાચાર તેમના કાકા ઍર માર્શલ એન્જિનિયર દ્વારા ફોન પર મળ્યા કે તેમના પિતા અને એન્જિનિયરના ભાઈ આ દુનિયામાં નથી રહ્યા.

ફરીદાસિંહે બીબીસીને જણાવ્યું, “સાંભળીને પહેલાં તો દુઃખ થયું જ. જ્યારે પૂરી માહિતી આવી ત્યારે વધુ દુઃખ થયું. તેઓ તેમનો પીછો કરતા વિમાનથી બચવા માટે 45 મિનિટ સુધી ઊડતા રહ્યા. તેઓ પોતે ફાઇટર પાઇલટ હતા. તેમને એ વાતનો અંદાજ હતો કે સેબર જેટની તુલનાએ નાના વિમાનમાં ઓછું પેટ્રોલ વપરાય છે.”

“તેઓ ઘણા સમય સુધી પોતાના વિમાનને ઉપર-નીચે કરતા રહ્યા. કૈસ હુસૈને તેમના પર ત્યારે ફાયરિંગ શરૂ કર્યું જ્યારે તેમના વિમાનમાં ખૂબ ઓછું પેટ્રોલ બાકી હતું. આ મિશન પછી તેઓ જ્યારે મૌરીપુર ઍર બેઝ પર ઊતર્યા ત્યારે તેમાં એટલું ઓછું પેટ્રોલ હતું કે તેમની એન્જિન ફ્લેમ આઉટ થઈ ગઈ હતી અને તેમના વિમાનને ટો કરીને લઈ જવું પડ્યું હતું. તમે કહી શકો છો કે ડૅડી ઑલમોસ્ટ મેડ ઇટ.”

ત્યાર પછી આ ઘટના પર કોઈ ખાસ ચર્ચા થઈ નહીં. કૈસ હુસૈન પણ આ ટ્રેજડીને પોતાના મનમાં રાખીને ચૂપચાપ રહ્યા.

46 વર્ષ પછી પાકિસ્તાનના એક અખબારમાં કૈસર તુફૈલનો એક લેખ છપાયો, જેમાં તેમણે એન્જિનિયરના વિમાનને યુદ્ધક્ષેત્રમાં જવાની મંજૂરી આપવા માટે એક ભારતીય ટ્રાફિક કંટ્રોલરને જવાબદાર ગણાવ્યા.

ત્યારે કૈસે નક્કી કર્યું કે તેઓ ભારતીય વિમાનના પાઇલટની પુત્રી ફરીદાનો સંપર્ક કરીને આ ઘટના અંગે પોતાનો અફસોસ પ્રકટ કરશે.

કૈસ હુસૈન યાદ કરે છે, “મારા મિત્ર કૈસર તુફૈલે કહ્યું કે, આ કહાની એવી છે જેના હવે કોઈ પ્રત્યક્ષદર્શી નથી, સિવાય કે તમારા. તેમણે મારો ઇન્ટરવ્યૂ લીધો અને તે ‘ડિફેન્સ જર્નલ પાકિસ્તાન’માં છપાયો. પછી મારી પાસે ભારતની તપાસ સમિતિનો રિપોર્ટ આવ્યો, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે એન્જિનિયરનું વિમાન લૅન્ડ કરી ચૂક્યું હતું. તેને બે પાકિસ્તાની વિમાનોએ સ્ટ્રેફિંગ કરીને જમીન પર નષ્ટ કર્યું.”

“મને લાગ્યું કે તેમના પરિવારજનોને એ પણ ખબર નથી કે કઈ પરિસ્થિતિમાં તેમનું મૃત્યુ થયું હતું. મને લાગ્યું કે એ લોકોને શોધીને સાચી વાત જણાવવી જોઈએ. મેં મારા મિત્ર નવીદ રિયાઝ સમક્ષ તેનો ઉલ્લેખ કર્યો.”

“તેમના દ્વારા મને જહાંગીર જંગુ એન્જિનિયરની પુત્રી ફરીદાસિંહનું ઇ-મેલ આઇડી મળ્યું. 6 ઑગસ્ટ 2011એ મેં તેમને એક ઇ-મેલ લખ્યો, જેમાં મેં આખો બનાવ વર્ણવ્યો. મેં લખ્યું કે માનવ જિંદગીનું ખતમ થઈ જવું બધા માટે એક દુઃખદ વાત હોય છે અને હું તેમાં અપવાદ નથી. મને તમારા પિતાના મૃત્યુ અંગે ખૂબ અફસોસ છે. પરંતુ ક્યારેક મને તક મળશે તો હું જાતે તમારી સામે આવીને આ ઘટના પર મારો અફસોસ પ્રગટ કરીશ.”

“મેં માફી ન માંગી, કેમ કે, જ્યારે ફાઇટર પાઇલટ અંડર ઑર્ડર હોય છે, ત્યારે બે સ્થિતિ હોય છે. જો તે મિસ કરે તો કોર્ટ ઑફ ઇન્ક્વાયરી થાય છે કે તમે મિસ કેમ કર્યું? અને જો તે જાણી જોઈને મારે નહીં, તો તે કોર્ટ માર્શલ ઑફેન્સ થાય છે કે તમે આદેશનું ઉલ્લંઘન કર્યું.”

તેઓ કહે છે, “હું નહોતો ઇચ્છતો કે હું આમાંથી કોઈ આરોપનો ભાગ બનું.”

બીજી તરફ, ફરીદાસિંહને પહેલાં એ ખબર જ ન પડી કે કૈસ હુસૈને તેમને આ પ્રકારનો મેલ લખ્યો છે.

તેમણે બીબીસીને જણાવ્યું, “મને જાણવા મળ્યું કે એ પાઇલટ, જેણે મારા પિતાના વિમાનની તોડી પાડ્યું હતું, મને શોધી રહ્યા છે. એ સાંભળીને મને એક ઝટકા જેવું લાગ્યું. હું થોડી વિચલિત પણ થઈ, કેમ કે, હું મારા પિતાના મૃત્યુ વિશે ફરીથી કશું સાંભળવા નહોતી માગતી.”

“તે દિવસોમાં હું મારો ઇમેલ રોજ નહોતી ખોલતી. મારા એક મિત્રે મને ફોન કરીને કહ્યું કે તમારા નામે ઇન્ડિયન ઍક્સ્પ્રેસમાં એક પત્ર છપાયો છે. મેં તરત મારો ઇમેલ ખોલ્યો અને તેને જવાબ આપવામાં એક મિનિટની પણ વાર ન લગાડી. તેની પાછળનું સૌથી મોટું કારણ એ હતું કે તેમના પત્રમાં કોઈ આવરણ નહોતું અને તે દિલથી લખાયેલો હતો.”

તેઓ જણાવે છે, “તેમને એ વાત માટે ખૂબ દુઃખ હતું. તેમણે લખ્યું કે હું એવું કરવા નહોતો માગતો. આ એક ખૂબ મોટી વાત હતી. તેઓ અંગત રીતે મારા પિતાના વિરોધી નહોતા. એ યુદ્ધ હતું.”

કૈસ કહે છે, “તેમનો ખૂબ જ સરસ ઇમેલ હતો. મેં તો ફક્ત એક પગલું આગળ ભર્યું હતું, પરંતુ તેમણે અનેક પગલાં આગળ વધાર્યાં…”

ફરીદા કહે છે કે મને એ વાતનું આશ્ચર્ય છે કે કૈસે 46 વર્ષ પછી આવું શા માટે કર્યું.

તેમણે કહ્યું, “પરંતુ એક વાત મારા ધ્યાનમાં આવી કે જો બે દેશોની વચ્ચે દુશ્મની છે, તો કોઈક તો તેના પર મલમ લગાવે. તેમણે પહેલ કરી.”

“હું એવી કશી બાબત લખવા નહોતી ઇચ્છતી, જે તેમને ખરાબ લાગે. મેં એક મિનિટ માટે પણ નહોતું વિચાર્યું કે તે પાઇલટની ભૂલ છે. તેઓ એક યુદ્ધ લડી રહ્યા હતા. ખૂબ સારા માણસોએ પણ લડાઈમાં એવું કરવું પડે છે જે તેમને ગમતું નથી હોતું.”

“મેં તેમને લખ્યું કે યુદ્ધની રમતમાં આપણે બધા લોકો પ્યાદાં હોઈએ છીએ… મેં તેમને લખ્યું કે હવે પછી હું આશા રાખું છું કે તમને શાંતિ મળશે.”

બીબીસી માટે કલેક્ટિવ ન્યૂઝરૂમનું પ્રકાશન