ભારત સિંધુ અને અન્ય નદીઓનાં પાણી પાકિસ્તાનમાં વહેતાં અટકાવી શકે?

શું ભારત સિંધુ અને તેની બે સહાયક નદીઓને પાકિસ્તાનમાં વહેવાથી રોકી શકે છે?

ભારતે મંગળવારે જમ્મુ-કાશ્મીરના પહલગામમાં થયેલા ચરમપંથી હુમલા બાદ છ નદીઓના જળ વિભાજન સાથે સંબંધિત સિંધુ જળ સંધિને મોકૂફ કરી દીધી છે. એ બાદથી આ પ્રશ્ન ઘણા લોકોનાં મનમાં છે.

1960માં થયેલી સિંધુ જળ સંધિ બે યુદ્ધ બાદ પણ યથાવત્ રહી. તેને સીમાપાર જળ પ્રબંધનના એક ઉદાહરણ તરીકે જોવામાં આવે છે.

આ જળ સંધિની મોકૂફી ભારતે પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ ઉઠાવેલાં ઘણાં પગલાં પૈકીની એક છે. ભારતે પાકિસ્તાન પર ‘આતંકવાદને સમર્થન’ આપવાનો આરોપ લગાવતાં આ પગલું ઉઠાવ્યું છે. જોકે, પાકિસ્તાને આવા આરોપોનું સ્પષ્ટપણે ખંડન કર્યું છે.

પાકિસ્તાને ભારત વિરુદ્ધ ‘જવાબી કાર્યવાહી’ પણ કરી છે. પાકિસ્તાને કહ્યું છે કે પાણી રોકવાને ‘યુદ્ધની કાર્યવાહી’ સ્વરૂપે જોવામાં આવશે.

આ સંધિ અંતર્ગત સિંધુ બેસિનની ત્રણ પૂર્વી નદીઓ રાવી, વ્યાસ અને સતલજનું પાણી ભારતને આપવામાં આવ્યું. તેમજ ત્રણેય પશ્ચિમી નદીઓ સિંધુ, જેલમ અને ચિનાબના 80 ટકા ભાગની પાકિસ્તાનને વહેંચણી કરાઈ.

વિવાદ અગાઉ પણ થયા છે. પાકિસ્તાન ભારતના હાઇડ્રોપાવર અને વૉટર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ્સ પર આપત્તિ વ્યક્ત કરી ચૂક્યું છે. તેણે તર્ક આપ્યો હતો કે આનાથી નદીના પ્રવાહને અસર થશે અને આ વાત સંધિનું ઉલ્લંઘન હશે. (પાકિસ્તાનની 80 ટકા કરતાં વધુ ખેતી અને લગભગ એક તૃતિયાંશ હાઇડ્રોપાવર સિંધુ બેસિનના પાણી પર આધારિત છે.)

ભારત જળવાયુ પરિવર્તન જેવા મુદ્દાને જોતાં સિંચાઈ અને પીવાના પાણીથી માંડીને હાઇડ્રોપાવર સુધી… બદલાતી જરૂરિયાતોનો હવાલો આપીને સંધિની સમીક્ષા અને સંશોધન પર ભાર મૂકતું રહ્યું છે.

પાછલાં ઘણાં વર્ષોથી ભારત અને પાકિસ્તાન વિશ્વ બૅન્કની મધ્યસ્થીમાં કરાયેલી આ સંધિ અંતર્ગત કાયદાકીય રસ્તા અપનાવતાં રહ્યાં છે.

પરંતુ પહેલી વાર કોઈ દેશે તેની મોકૂફીની જાહેરાત કરી છે. ખાસ વાત એ છે કે એ દેશ ભારત છે, જેને ભૌગોલિક લાભ હાંસલ છે.

જોકે, મોકૂફીનો અસલી અર્થ શું છે? શું ભારત સિંધુ નદીના પાણીને રોકી શકે છે કે તેનું વહેણ વાળી શકે છે, જેનાથી પાકિસ્તાનને તેની લાઇફલાઇનથી વંચિત થવું પડી શકે? સવાલ એ પણ છે કે શું ભારત આવું કરવામાં સક્ષમ છે ખરું?