મહાકુંભ: નાગા સાધુ બનવાની પ્રક્રિયા કેવી હોય છે, કોણ બની શકે અને કુંભ બાદ તેઓ ક્યાં જઈને રહે છે?

ભવ્ય રથ, હાથી, ઊંટ, ઘોડા, એસયુવી ગાડીઓનો કાફલો, હાથમાં તલવારો, ત્રિશૂળ અને ક્યારેક બંદૂકોનું પ્રદર્શન અને અંગકસરતના દાવ. આ દૃશ્યો કુંભમેળા દરમિયાન અખાડાની રાવટીઓનાં છે.

સામાન્ય રીતે ‘અખાડા’ શબ્દ સાંભળતાની સાથે જ પહેલવાની કે કુસ્તીના મેદાન અને તેની તાલીમ યાદ આવે, પરંતુ કુંભમેળા દરમિયાન અખાડાનો મતલબ સાધુ-સંતોની પરંપરા સાથે છે.

ઉત્તર પ્રદેશના પ્રયાગરાજમાં ત્રિવેણી નદીના સંગમસ્થળે, ઉત્તરાખંડના હરિદ્વારમાં, મહારાષ્ટ્રના નાસિકમાં ગોદાવરી નદીના કિનારે અને મધ્ય પ્રદેશના ઉજ્જૈનમાં ક્ષિપ્રા નદીના કિનારે કુંભમેળાનું આયોજન થાય છે.

આ દરમિયાન જ નવા સાધુઓને અખાડામાં સામેલ કરવાની વિધિ પણ હાથ ધરવામાં આવે છે. જેઓ 15 જેટલા અલગ-અલગ અખાડામાંથી કોઈ સાથે જોડાઈને સંસારનો ત્યાગ કરે છે.

જોકે, આ પહેલાં તેમણે કપરી પરીક્ષાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે અને કેટલીક મહત્ત્વપૂર્ણ ધાર્મિકવિધિઓ પણ કરવી પડે છે એ પછી જ તેમનો દુનિયાદારીથી અલગ જગતમાં સમાવેશ થઈ શકે છે.

એક પ્રકારે અખાડા એ હિંદુ ધર્મના મઠ છે. માનવામાં આવે છે કે આદિ શંકરાચાર્યે બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર અટકાવવા માટે અખાડાઓની સ્થાપના કરી હતી.

મહાનિર્વાણી અખાડાના સચિવ મહંત રવીન્દ્રપુરીએ બીબીસીને જણાવ્યું હતું, “જેઓ શાસ્ત્રથી ન માન્યા, તેમને શસ્ત્રોથી મનાવવામાં આવ્યા અને અખાડાઓએ હિંદુધર્મનું પુનર્રોત્થાન કર્યું.”

અગાઉ માત્ર ચાર અખાડા હતા, પરંતુ વૈચારીક મતભેદ થતાં તેમાં વિભાજન થતું રહ્યું. હાલમાં લગભગ 15 જેટલા મુખ્ય અખાડા છે, જેમાં તાજેતરમાં ઉમેરાયેલા મહિલાઓના પરી અખાડા અને કિન્નર અખાડાનો પણ સમાવેશ થાય છે.

કુંભના કેન્દ્રમાં સાધુ-સંતો અને નાગા સંન્યાસીઓ હોય છે. આ ગાળા દરમિયાન પરસ્પર આધાત્યમિક અને ધાર્મિક વિચારોનું આદાનપ્રદાન અને શાસ્ત્રાર્થ થાય છે.

દરેક અખાડા પોત-પોતાની પરંપરા અનુસાર શિષ્યોને દીક્ષા આપે છે અને હાલના સાધુઓને ઉપાધિઓ આપે છે.

પ્રારંભિક અખાડા મુખ્યત્વે શૈવ(શિવમાં માનનારા) અને વૈષ્ણવ(વિષ્ણુમાં માનનારા વૈરાગી કે બૈરાગી) હતા. હવે તેમાં ઉદાસીન અને શીખ અખાડાનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેમના સાધુઓની કુલ સંખ્યા પાંચેક લાખ આસપાસ હોવાનું અંદાજવામાં આવે છે.

જે પંથના સાધુ હોય છે એજ પંથનાં નામ અને અટક તેમની સાથે જોડાય છે. તેઓ સંન્યાસી બન્યા પછી પારિવારિક સંબંધો અને પૃષ્ઠભૂમિનો ત્યાગ કરે છે. તેમના નામની સાથે પિતાના નામની જેમ ગુરુનું નામ જોડાય છે.

ઇતિહાસના પ્રાધ્યાપક ડૉ. અશોક ત્રિપાઠીએ પ્રયાગરાજને કેન્દ્રમાં રાખીને ‘નાગા સન્યાસીઓ કા ઇતિહાસ’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે. જેના ત્રીજા પ્રકરણમાં તેમણે અલગ-અલગ સંપ્રદાયની મોટાભાગના નિયમોને સંકલિત કર્યા છે. જે મુજબ :